सेयर बजारमा लगानी गर्नु अघि लगानीकर्ताले जान्नुपर्ने महत्त्वपूर्ण विषयहरू विस्तृत रूपमा वर्णन गरिएको छ।

१. सेयर बजारको आधारभूत ज्ञान

सेयर बजार यस्तो ठाउँ हो जहाँ लगानीकर्ताले सार्वजनिक रूपमा कारोबार हुने कम्पनीहरूको सेयर किनबेच गर्छन्।

• प्राथमिक बजार (Primary Market): नयाँ कम्पनीहरूले पहिलो पटक सेयर जारी गर्ने ठाउँ (IPO - Initial Public Offering)।
• दोस्रो बजार (Secondary Market): एकपटक जारी भइसकेका सेयरहरू लगानीकर्ताबीच खरिद-बिक्री हुने ठाउँ (जस्तै, नेपाल स्टक एक्सचेन्ज - NEPSE)।
• मुख्य सहभागीहरू: खुद्रा (Retail) लगानीकर्ता, संस्थागत लगानीकर्ता, दलाल (Brokers), नियामक निकाय (SEBON - नेपाल धितोपत्र बोर्ड)।
• बुल र बियर बजार:
  • बुल बजार: जब सेयर मूल्य लगातार बढ्दै जान्छ।
  • बियर बजार: जब सेयर मूल्य लगातार घट्दै जान्छ।

२. लगानीका प्रकारहरू

लगानीका विभिन्न माध्यमहरू:

• सेयर (Stocks): कुनै कम्पनीको स्वामित्वको अंश, जसबाट नाफा वा लाभांश प्राप्त गर्न सकिन्छ।
• बोन्ड (Bonds): सरकार वा कम्पनीले निकालेका ऋणपत्र, जसमा निश्चित ब्याज पाइन्छ।
• म्युचुअल फण्ड (Mutual Funds): विशेषज्ञहरूले व्यवस्थापन गर्ने लगानी फण्ड, जुन सुरक्षित मानिन्छ।
• डेरिभेटिभ्स (Derivatives - Futures & Options): सेयर वा वस्तुहरूको भविष्यको मूल्यमा लगानी गर्ने उपकरण।
• वैकल्पिक लगानी (Alternative Investments): सुन, तेल, बिटक्वाइन, रियल इस्टेट (घर/जग्गा) जस्ता सम्पत्तिहरू।

३. सेयर बजार परिसूचकहरू (Stock Market Indices)

परिसूचकहरूले बजारको समग्र स्वास्थ्य मापन गर्छन्।

• नेपालमा प्रमुख परिसूचकहरू:
  • NEPSE Index: सम्पूर्ण बजारको औसत मूल्य निर्धारण गर्छ।
  • Sensitive Index: ठूला कम्पनीहरूको मूल्य निर्धारण।
• अन्तर्राष्ट्रिय परिसूचकहरू:
  • S&P 500 (अमेरिका), Dow Jones, NASDAQ
  • NIFTY 50, Sensex (भारत)
  • FTSE 100 (युके), Nikkei 225 (जापान)

४. मौलिक विश्लेषण (Fundamental Analysis)

मौलिक विश्लेषणले कम्पनीको वित्तीय अवस्था मूल्याङ्कन गर्छ।

• मुख्य वित्तीय प्रतिवेदनहरू:
  • ब्यालेन्स सिट: सम्पत्ति, ऋण, र शेयरधारकहरूको पूँजी देखाउँछ।
  • आय विवरण: कम्पनीको नाफा र घाटाको विवरण।
  • नगद प्रवाह विवरण (Cash Flow Statement): कम्पनीको नगद आवागमन देखाउने प्रतिवेदन।
• महत्त्वपूर्ण वित्तीय अनुपातहरू:
  • P/E अनुपात: सेयरको मूल्य र आम्दानीको तुलना।
  • EPS (Earnings Per Share): प्रति सेयर आम्दानी मापन गर्छ।
  • ROE (Return on Equity): कम्पनीको नाफा कमाउने क्षमताको सूचक।
  • Debt-to-Equity अनुपात: कम्पनीको ऋणको अवस्था मूल्याङ्कन गर्छ।

५. प्राविधिक विश्लेषण (Technical Analysis)

यो विश्लेषणले सेयर मूल्यका ऐतिहासिक डेटा र चार्टहरू अध्ययन गरेर भविष्यको प्रवृत्ति अनुमान गर्छ।

• चार्ट प्रकारहरू:
  • क्यान्डलस्टिक (Candlestick), लाइन चार्ट, बार चार्ट।
• समर्थन र प्रतिरोध (Support & Resistance):
  • Support Level: सेयर मूल्यले तल झर्न नचाहने बिन्दु।
  • Resistance Level: सेयर मूल्यले माथि जान नचाहने बिन्दु।
• प्रमुख प्राविधिक सूचकहरू:
  • Moving Averages: दीर्घकालीन प्रवृत्ति बुझ्न प्रयोग गरिन्छ।
  • RSI (Relative Strength Index): सेयर अधिक खरिद वा बिक्रीमा छ कि छैन भन्ने संकेत दिन्छ।
  • MACD (Moving Average Convergence Divergence): प्रवृत्तिको दिशानिर्देशन गर्छ।

६. जोखिम व्यवस्थापन (Risk Management)

बजार जोखिम नियन्त्रण गर्नका लागि अपनाउनुपर्ने उपायहरू:

• विविधीकरण (Diversification): विभिन्न क्षेत्रमा लगानी गरेर जोखिम घटाउने।
• एसेट एलोकेशन (Asset Allocation): लगानी रणनीति अनुसार सम्पत्ति विभाजन गर्ने।
• स्टप-लस आदेश (Stop-Loss Order): मूल्य घटेपछि स्वचालित रूपमा सेयर बेच्ने।
• हेजिङ (Hedging): डेरिभेटिभ्स प्रयोग गरेर जोखिम घटाउने।

७. लगानी रणनीतिहरू (Investment Strategies)

• भ्यालु इन्भेस्टिङ (Value Investing): कम मूल्य भएका राम्रो कम्पनीहरूमा लगानी (वारेन बफेटको शैली)।
• ग्रोथ इन्भेस्टिङ (Growth Investing): उच्च वृद्धिको सम्भावना भएका कम्पनीहरू रोज्ने।
• डिभिडेन्ड इन्भेस्टिङ (Dividend Investing): नियमित लाभांश दिने कम्पनीहरूमा लगानी गर्ने।
• इन्डेक्स इन्भेस्टिङ (Index Investing): NEPSE वा NIFTY जस्ता परिसूचकहरूमा लगानी।
• स्विङ ट्रेडिङ & डे ट्रेडिङ (Swing & Day Trading): छोटो अवधिको मुनाफाका लागि सेयर किनबेच गर्ने।

८. लगानीकर्ताको मनोविज्ञान (Behavioral Finance)

• डर र लोभ (Fear & Greed): हडबड गरेर निर्णय लिँदा घाटा हुन सक्छ।
• अति आत्मविश्वास (Overconfidence): बजारलाई हराउन सकिन्छ भन्ने सोच।
• भीड मानसिकता (Herd Mentality): अरूले लगानी गर्‍यो भनेर बिना अनुसन्धान लगानी गर्ने।
• हानि टाल्ने प्रवृत्ति (Loss Aversion): घाटामा भएको सेयर धेरै दिनसम्म राखिरहने।

९. बजार नियमन र कर प्रणाली (Market Regulations & Taxes)

• नियामक निकायहरू:
  • नेपाल: SEBON (नेपाल धितोपत्र बोर्ड)
  • भारत: SEBI (Securities and Exchange Board of India)
  • अमेरिका: SEC (Securities and Exchange Commission)
• कर प्रणाली:
  • पूँजीगत लाभकर (Capital Gains Tax)
  • लाभांश कर (Dividend Tax)

१०. लगानी कसरी सुरु गर्ने?

• Demat र ट्रेडिङ खाता खोल्ने।
• राइट ब्रोकरेज छान्ने।
• बजार अनुसन्धान गर्ने।
• लगानी गर्ने लक्ष्य तोक्ने।
• नियमित रूपमा पोर्टफोलियो समीक्षा गर्ने।

निष्कर्ष

सफल लगानीका लागि:
✅ सेयर बजारको राम्रो अध्ययन गर्नुहोस्।
✅ जोखिम व्यवस्थापनका उपायहरू अपनाउनुहोस्।
✅ लामो समयका लागि सोचेर लगानी गर्नुहोस्।
✅ समाचार, प्रवृत्ति, र आर्थिक नीतिहरू अपडेट रहनुहोस्।